اتحادیه اروپا و امکان پذیری برجام بدون آمریکا 

 

 

به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا وسیما ؛ اعلام استراتژی جدید آمریکا در قبال ایران از سوی دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا در 21 مهر (13 اکتبر ) که با  تاکید برعدم پایبندی ایران به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و ارجاع آن به کنگره همراه بود ، با واکنش منفی سایر اعضای گروه 1+5 از جمله سه کشور اروپایی این گروه مواجه شد.به همین دلیل شاهد آن بودیم که سران این سه کشور اروپایی یعنی ترزا می نخست وزیر انگلیس، آنگلا مرکل صدراعظم آلمان و امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه  درقالب بیانیه مشترکی، از موضع گیری نسنجیده دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا درباره برجام ابراز نگرانی کردند.

در این بیانیه تصریح شدکه سران این سه کشور با اطلاع از تصمیم ترامپ در خودداری از تایید مجددپایبندی ایران به برجام و اعلام این مسئله به کنگره آمریکا، نگران پیامدهای احتمالی این اقدام هستند.

در عین حال این سه کشور همچنان پایبندی خود به برجام و اجرای کامل آن توسط همه طرفها را اعلام و حفظ برجام رادرراستای منافع امنیت ملی مشترک خود دانستند. 

 

مواضع قاطع اروپا

موضع صریح سران سه کشور اروپایی و نیز موضع گیری قاطع فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپادر حمایت از برجام بار دیگر یکی از موارد مهم اختلاف اروپا و آمریکا را آشکار کرد.موضع منفی ترامپ در قبال برجام و کارشکنی آشکار وی برای از بین بردن این توافق بین المللی نه فقط با انتقاد رقبا و دشمنان آمریکا مانند چین و روسیه مواجه شده بلکه به افزایش شکاف بین دو سوی اقیانوس اطلس منجر شده است. موضع ترامپ در باره برجام به هیچ عنوان مورد موافقت شرکای اروپایی واشنگتن نیست . در واقع، ترامپ شکاف میان اروپا و آمریکا را افزایش داده است. ترکیبی که اینک در اروپا بر سر کار آمده است، ترکیبی نیست که در تقابل با برجام قرار گیرد، بویژه اینکه بروز مشکلات فراگیر در اروپا باعث شده آنها به دنبال ایجاد مشکلات جدید دیگری که قبلاً موفق به حل آن شده‌اند، نباشند. در آخرین موضع گیری رسمی اتحادیه اروپا ، وزرای خارجه 28 کشور عضو اتحادیه اروپا روز دوشنبه 24 مهر در پایان نشستی در لوکزامبورگ با انتشار بیانیه ای، آمریکا را به پایبندی به تعهداتش در برجام فرا خواندند. در بیانیه اتحادیه اروپا آمده است: برجام که نتیجه 13 سال دیپلماسی ، عنصری کلیدی در طرح جهانی برای منع گسترش سلاح های هسته ای و لازمه حفظ امنیت در منطقه است واجرای موفقیت آمیز این توافق تضمین می کند که برنامه هسته ای ایران منحصرا صلح آمیز باقی خواهد ماند. تاکید اتحادیه اروپا بر این است که آژانس بین المللی انرژی اتمی به واسطه سیستم نظارتی جامع و سختگیرانه ای ،هشت بار پایبندی ایران را به تعهدات هسته ای خود تایید کرده است. در این بیانیه تاکید شد که اتحادیه اروپا به اجرای کامل و مؤثر تمام بخش های برجام متعهد است.هم چنین فدریکا موگرینی رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا به نمایندگی از اعضای اتحادیه اروپا ، آمریکا را به پایبندی به تعهدات خود در برجام فرا خواند و از آن خواست تا پیش از برداشتن هر گامی در این زمینه، پیامدهای آن را برای امنیت آمریکا و هم پیمانانش در نظر داشته باشد. بیانیه اتحادیه اروپا درباره پایبندی این اتحادیه به برجام صریحترین موضع گیری اتحادیه اروپا در واکنش به سخنان دونالد ترامپ در زمینه عدم پایبندی جمهوری اسلامی ایران به برجام و تلاش برای لغو آن  است.

 

افزایش اختلافات

از هنگام روی کار آمدن ترامپ ، مواضع و اقدامات وی در بسیاری موارد نارضایی و خشم اروپایی ها را به دنبال داشته است.موضع ترامپ در باره خروج از توافقنامه آب و هوایی پاریس ،مخالفت ترامپ با  انعقاد توافق تجارت آزاد بین اتحادیه اروپا و آمریکا و نیز درخواست های مکرر وی از اعضای اروپایی ناتو برای برای افزایش بودجه نظامی و افزایش سهم شان در ناتو از جمله مواردی است که باعث بروز شکاف  بین اروپا و آمریکا شده است. اما اکنون مخالفت شدید ترامپ با برجام که از دیدگاه اروپایی ها توافقی منطقی و مناسب در چارچوب حل و فصل مساله هسته ای ایران تلقی می شود ، باردیگر اختلاف  بین اروپا و آمریکا را آشکار کرده است .

از نگاه اروپایی ها،  برجام نتیجه سالها تلاش در حوزه دیپلماسی و گام مهمی در مسیر حصول اطمینان از عدم انحراف ادعایی برنامه هسته ای ایران به سوی اهداف نظامی تلقی می شود. در عین حال خودداری ترامپ از تایید پایبندی ایران به برجام  باعث خواهد شد همه طرف های این توافقنامه در یک سو و آمریکا در طرف دیگر قرار گیرند. در واقع اتحادیه اروپا برجام را توافقی در چارچوب کنترل برنامه هسته ای ایران می داند، در حالی که از دیدگاه ترامپ ،برجام نه فقط باید باعث کنترل و نظارت و محدودیت های شدید بر برنامه  هسته ای ایران باشد ، بلکه باید دیگر نگرانی های آمریکا از جمله در باره برنامه موشکی ایران ، اقدامات منطقه ای ایران ونیز وضعیت حقوق بشر در ایران رادر برگیرد .بویژه برای اروپایی ها با توجه به اجرای برجام از سوی ایران، دغدغه انجام اقدامات هسته ای نظامی از جانب تهران بر طرف شده و آنها اکنون مشتاق گسترش روابط تجاری و اقتصادی با ایران هستند. برخی کارشناسان می گویند: اروپا در زمینه مسایل اقتصادی روابط خود را با ایران خیلی تقویت کرده و منافع اقتصادی آن ایجاب نمی کند که از برجام خارج شود. هر چند برخی سران اروپایی اظهار نظر هایی در باره شریک بودن در نگرانی های آمریکا در باره برنامه موشکی ایران و نیز اقدامات منطقه ای آن دارند ، با این حال از دیدگاه آنها ، پیگیری این مسائل نباید به بهای از میان رفتن برجام صورت گیرد.در عین حال برای اروپایی ها گسترش روابط تجاری و اقتصادی با کشورها و مناطق مختلف جهان اکنون در اولویت قرار دارد، در حالی که  ترامپ صراحا بر درون گرایی اقتصادی آمریکا و دوری از توافقات تجاری با دیگر کشورها و مناطق جهان تاکید می کند.طبیعتااز دیدگاه اروپایی ها، ایران از جایگاه مهمی چه از لحاظ سیاسی و چه اقتصادی برخوردار است وهمین عامل باعث می شود کماکان خواهان حفظ و گسترش روابطی باشند که در دوره پسا برجام با ایران برقرار کرده اند. 

پس از امضای توافقنامه هسته ای با ایران در سال 2015، قراردادهای اقتصادی متعددی بین ایران و کشورهای اروپایی امضا شد. به عنوان مثال شرکت توتال قرارداد پنج میلیارد دلاری با ایران برای مشارکت در توسعه میدان های گازی ایران امضا کرد.لذا اروپا خواهان حفظ همکاری های اقتصادی خود با ایران است. فدریکا موگرینی تلاش خواهد کرد ترامپ را راضی کند توافقنامه هسته ای ایران را به دیگر مسایل مرتبط نکند. البته بعضی کشورهای اروپایی خواهان بحث درباره مسئله موشک های بالستیک ایران و نقش آن در منطقه خاورمیانه به ویژه سوریه و لبنان هستند. اتحادیه اروپا روزنه امیدی دارد که ترامپ در موضع خود در برابر این توافقنامه بازنگری کند.برخی از کارشناسان نیز بر این باورند که نباید خوش‌باور باشیم که اروپا از آمریکا فاصله گرفته و به ما نزدیک می‌شود.به گفته وی ، آمریکا و اروپا دیدگاه‌های مشترکی در مورد توان دفاعی ایران دارند. از اظهارات برخی مقام های ارشد اروپایی نیز این گونه برداشت می شود که آنها مایل هستند که ایران همچنان تحت فشار بماند .در عین حال امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه اخیرا در مصاحبه با سی‌ان‌ان گفت:"لازم است جامعه بین‌المللی به تدوین راهبردی جدید در خصوص برنامه موشکی ایران بپردازد. چون تهدیدی برای کل منطقه است. لازم است ما درباره دوران پس از سال  2025 میلادی یعنی پس از اتمام دوره زمانی برجام مذاکراتی را باز کنیم."

 

دو دیدگاه متفاوت

در باره میزان نقش و تاثیر گذاری اروپا بر ادامه حیات برجام و باقی ماندن آن ،حتی در صورت خروج امریکا از آن، دو دیدگاه متفاوت وجوددارد.تحلیلگرانی که موافق برجام هستند ، بر تفاوت بین اروپا و امریکا و افزایش اختلافات بین این دو تاکید ورزیده و بر امکان همکاری با اروپا برای حفظ برجام تاکید می کنند.اما دسته ای دیگر از تحلیلگران معتقدند که اروپا در هر حالتی منافع خود در همکاری و هماهنگی با آمریکا را بر همکاری با ایران ترجیح داده و لذا با توجه به میزان نفوذ مالی و پولی ، تجاری و اقتصادی امریکا در سطح جهان و از جمله در اروپا ، اتحادیه اروپا حتی اگر خود هم بخواهد، اما نمی تواند به رغم مخالفت با موضع ضد برجامی ترامپ، کاری از پیش برد . از نگاه این تحلیلگران ، اساسا برجام بدون حضور آمریکا، توافقی بی مفهوم و عاری از محتوا خواهد بود.

 

تصورات متعارض

از دیدگاه موافقان ،به رغم حمایت های قاطعانه اروپا از برجام و هشدارهای مکرر مقامات بروکسل به ترامپ مبنی بر ضرورت پایبندی همه طرف ها به توافق هسته ای، اما برخی در داخل ایران، نظری متفاوت دارند. به طوری که آنان بر این باورند آمریکا و اروپا دو روی یک سکه اند و فقط در ظاهر قضیه با یکدیگر متفاوت عمل می کنند. مخالفان برجام بر این نظریه که واشنگتن و بروکسل با نمایش پلیس خوب و بد ،قصد منحرف نمودن افکار عمومی جهان و به ویژه ایران را دارند، تکیه می کنند. آنان معتقدند اروپا و آمریکا در صددند تا تهران ضمن ماندن در توافق هسته ای به زیاده خواهی های غرب نیز تن دهد. در نگاه آنها، اروپا در نقش پلیس خوب ظاهر شده و آمریکا نقش پلیس بد را ایفا می کند.یکی از ویژگی های مخالفان برجام، الگوسازی از رفتار ترامپ و تعمیم رویکرد امریکا به سایر اعضای گروه 1+5 است. مخالفان با نادیده گرفتن حمایت های جهانی از برجام تنها به کارشکنی های آمریکا توجه کرده و آن را معیاری برای سنجش توافق هسته ای و دستاوردهای ایران می دانند در حالی که آمریکا به عنوان یکی از اعضای توافق مطرح بوده و از سوی دیگر انتظاراتش از برجام برآورده نشده است.از نگاه موافقان،با تشدید حمایت های جهانی از برجام در تقابل با موضع یکجانبه گرایانه آمریکا، هم کاسه نشان دادن اروپا و آمریکا از نظر مخالفان برجام اولویت پیدا کرده در حالی که همین حمایت های اروپایی از توافق هسته ای یکی از عوامل تاثیرگذر بر ماندگاری توافق و گام های رو به جلو در پیشبرد اجرای برجام بوده است. در غیر این صورت به احتمال زیاد شاهد تندروی های بیشتری از سوی کاخ سفید از زمان روی کار آمدن ترامپ بودیم.

از منظر موافقان، اعضای اروپایی گروه 1+5 برنامه های خود را برای گسترش روابط با تهران عملیاتی کرده و حاضر به پذیرش مواضع غیر منطقی ترامپ و ازدست رفتن نتیجه مذاکرات 13 ساله خود نیستند. بنابراین، آنها شدیدترین موضع گیری ها را علیه آمریکا اتخاذ کرده و تصریح نموده اند حتی در صورت خروج آمریکا از برجام همچنان به آن متعهد خواهند ماند.قاطع ترین اظهارات علیه یکجانبه گرایی آمریکا بارها از سوی فدریکا موگرینی مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا صورت گرفته و دیگر سران اروپایی از جمله سران انگلیس ، المان و فرانسه نیز در این زمینه با او همصدا هستند. در عین حال وزیران امور خارجه کشورهای اتحادیه اروپا در نشست اخیر خود خواستار حفظ برجام شدند، موضوعی که نشان می دهد اتحادیه اروپا با بهره گیری از هر فرصتی درصدد زنده نگهداشتن برجام است، توافقی که یکی ازحساس ترین  موارد اختلاف ایران و غرب را حل کرده و می تواند به عنوان الگویی برای حل وفصل اختلافات بزرگ بین المللی مورد استفاده قرار گیرد.از دیدگاه موافقان، هیچ ابزاری برای آمریکا و دشمنان منطقه ای ایران، کارآمدتر از شکل گیری اختلاف بین ایران و گروه 1+5 نیست. در مقابل مخالفان برجام ، بر نقش محوری آمریکا در برجام و اثرات غیر قابل کتمان خروج آن از برجام تاکید می کنند.

از دیدگاه آنها از  لحاظ فنی و مالی ادامه برجام بدون آمریکا و با اروپا شدنی و امکان پذیر نیست.این تحلیلگران استدلال های مختلفی را در این زمینه مطرح کرده اند.نخست اینکه آمریکا برای اعمال همه جانبه تحریم های مالی علیه ایران چه در زمینه دلارو یا هر ارز دیگر از جمله یورو ، نیازی به موافقت یا همراهی عملی یا تصویب قانونی از جانب دولت های اروپایی ندارد.مساله دیگر مکانیسم تحریمهای آمریکا است که امکان مقابله را از اروپایی ها سلب کرده است.مکانیسم تحریم امریکا به این صورت است که  هر نهادی که به یک عضو لیست تحریمی وزارت خزانه داری آمریکا موسوم به " اس دی ان" Specially Designated Nationals And Blocked Persons List (SDN)  خدمت مالی برساند، از چرخه دلار قطع می شود و اگر بخواهد وصل شود، ناچار از پذیرش جریمه سنگین است. این موضوع قبل و بعد از برجام بارها تکرار شده است و دولت های اروپایی به دلیل ناتوانی ،هرگز کوچکترین دفاعی از بانک های مستقر در قلمروشان در مقابل این رویه آمریکا نکرده اند. این موضوع نه فقط درباره اروپا بلکه درباره سایر کشورها نیز صادق است.در واقع آمریکا برای اعمال تحریم مالی جهانشمول علیه ایران هیچ نیازی، به همراهی هیچ دولت دیگری ندارد. این حقیقت ناشی از نسبت عظیم تامین مالی و انتقالات مالی در جهان به دلار است که به مراتب بیش از نسبت اقتصاد آمریکا به کل اقتصاد دنیا است.

با توجه به  این واقعیت هیچ بانک معتبر یا نیمه معتبری بین دسترسی به بیش از 80 درصد از تراکنش های سوئیفت و تجارت حداکثر 60 میلیارد دلاری با ایران ، گزینه دوم را انتخاب نمی کند.بویژه اینکه امریکا بارها با جریمه هنگفت بانکهای مختلف بویژه بانک های اروپایی مانند جریمه 9 میلیارد دلاری بانک فرانسوی پاریباس ، آنهارا در زمینه تخطی از رویه مد نظر خود بشدت مجازات کرده است.بدین ترتیب مخالفان برجام بر این عقیده هستند که برجام در عمل بدون آمریکا معنای اجرایی  واقعی ندارد. به گفته آنها ،بزرگترین ریسک تصور امکان ادامه حیات برجام با تکیه بر اروپا، آن است که اروپایی ها امتیازی را که نمی توانند بدهند با هزینه گزاف به ایران خواهند فروخت .

 

جمع بندی

جمع بندی قطع نظر از استدلال های موافقان و مخالفان برجام در زمینه  صداقت یا عدم صداقت اتحادیه اروپا در زمینه تاکید بر لزوم ادامه برجام باید دانست که از نگاه اروپایی ها ،در برهه کنونی حفظ برجام در راستای منافع کلان و درازمدت آنها است.زیرا از یک سو توافقنامه برجام توانسته تا تهدید ادعایی هسته ای از جانب ایران را از میان برده و از سوی دیگر زمینه از سر گیری تعاملات گسترده ایران و اروپا را در زمینه های مختلف تجاری ، اقتصادی ، مالی ، صنعتی و ...فراهم کند.در مقابل آمریکا با تفسیر موسع خود از برجام و ملزومات آن، از جمله لزوم پیروی ایران از خواسته های آن در زمینه محدود کردن برنامه های موشکی و نیز تغییر سیاستهای منطقه ای خود،اکنون در صدد برهم زدن برجام است.مقدمه این کار با اعلام عدم پایبندی ایران به برجام  از سوی ترامپ و ارجاع تصمیم گیری در این باره به کنگره آمریکا فراهم شده است.اکنون به رغم اعلام مخالفت اتحادیه اروپا با اقدام ترامپ ،با توجه به فرا رسیدن زمان اجرای تهدیدات جدید آمریکا در چارچوب قانون کاتسا CATSA، چندان کاری از اتحادیه اروپا برای توقف این روند بر نمی آید.همین مساله موجب نگرانی شدید صاحبان صنایع و تجار اروپایی از بازگشت وضعیت به دوره قبل از برجام و برهم خوردن توافقات تجاری و اقتصادی وصنعتی با ایران در دوره پسا برجام را فراهم کرده است.بدین ترتیب به نظر می رسد نگاه واقع بینانه به رویکرد اروپا در قبال برجام، بیش از اینکه مبتنی بر مواضع سیاسی اروپایی ها در حمایت از برجام  باشد، باید بر مبنای میزان توانایی اتحادیه اروپا در حفظ دستاوردهای برجام در زمینه مالی و اقتصادی و ادامه لغو تحریم ها باشد.تجربه قبل از برجام در دوره تحریم ها و نیز در دوره پسابرجام نشان می دهدکه نفوذ و قدرت مالی و اقتصادی آمریکا در عرصه اقتصاد  جهانی عملا باعث بروز تنگناهای زیادی برای از سرگیری روابط عادی مالی و اقتصادی موسسات مالی و صنعتی  اروپا با ایران شده است.بخش قابل توجهی از محدودیتها ، به هراس این موسسات و شرکتها از احتمال اعمال مجازاتهای آمریکا به دلیل ارتباط با ایران برمی گردد./

=========================

 

نویسنده: دکتر سید رضا میرطاهر - کارشناس سیاست در اروپا ..